Geachte lezer,

Dit nummer van het Nederlands Tijdschrift voor Medische Microbiologie is het tweede themanummer ‘Vaccinaties’.

Vaccinatie is een veld dat continu in beweging is. Nieuwe vaccins (zoals tegen ebola) worden ontwikkeld, plotselinge toename van micro-organisme treden op (meningokokken W) en nieuwe inzichten kunnen aanleiding geven tot aanpassing van vaccinatiebeleid (HPV-vaccinatie ook voor jongens). Veel ziektes zijn door succesvolle vaccinatie (vrijwel) verdwenen of sterk gereduceerd. Wel komen sommige ziekten nog voor doordat vaccinatie geen levenslange bescherming geeft (bof) of door import (mazelen). Ook is er risico op een epidemie door clustering van ongevaccineerden (mazelen, rubella). Ziektelast van andere ziekten blijft hoog door veranderingen in het micro-organisme (influenza, pneumokokken).

Om het vaccinbeleid te optimaliseren is gedegen inzicht nodig in het vóórkomen van de ziekte in combinatie met informatie over (eventuele veranderingen in) het pathogeen. Om surveillancegegevens te kunnen interpreteren is niet alleen epidemiologische en microbiologische kennis nodig, maar ook inzicht in de huidige methoden van diagnostiek in de klinische praktijk. Nieuwe diagnostische methoden, met name op het gebied van de moleculaire diagnostiek en ‘whole genome sequencing’ (WGS), leveren veel relevante informatie. Dit is te lezen in de artikelen uit het huidige themanummer over vaccinatie.

Het artikel van Ron Fouchier en anderen laat zien dat het elk jaar een uitdaging is voor de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) om tot vaccinsamenstelling te komen voor influenza door de telkens veranderde circulatie van influenzavirus. De al lang lopende surveillance door NIVEL en het National Influenza Centrum (Erasmus Rotterdam en RIVM) geeft informatie voor Nederland waarover de WHO wordt geïnformeerd. De auteurs beschrijven de surveillanceresultaten van het influenzaseizoen 2018/2019, waaruit is gebleken dat dit seizoen relatief mild verliep. Uitgebreide aandacht is er voor de karakterisering van influenzavirussen in relatie tot keuze van vaccinsamenstelling en de vaccineffectiviteit die hiermee is bereikt.

Dat inzicht in het virus voor de volksgezondheid belangrijk is, laten ook Rogier Bodewes en medeauteurs zien. Zij schetsen de rol van moleculaire surveillance bij bof, mazelen en rubella waartegen we in Nederland sinds enkele decennia met succes vaccineren. De auteurs lichten toe dat verdere ontwikkeling van sequentietechnieken kan bijdragen aan het vergroten van de moleculaire resolutie waardoor transmissieroutes (import, endemische circulatie) kunnen worden onderzocht en uitbraken kunnen worden gedetecteerd.

Rob Mariman en medeauteurs betogen in hun artikel dat informatie over dragerschap bij zowel jong als oud een belangrijke aanvulling is op ziektesurveillance van invasieve pneumokokkenziekte zoals door het Referentie Laboratorium voor Bacteriële meningitis wordt uitgevoerd. Dragerschap kan worden onderzocht in speeksel van gezonde personen en met behulp van moleculaire diagnostiek en WGS. Dit biedt mogelijk meer zicht op mechanismen die een rol spelen bij de typereplacement die zich voordoet nadat pneumokokkenvaccinatie in 2006 is ingevoerd in het Rijksvaccinatieprogramma.

Bij het artikel van Mirjam Knol en collega’s komt de onvoorspelbare dynamiek van meningokokkenziekte naar voren. Terwijl er een daling optrad van meningokokken B in de jaren 90, waren er forse toenames in invasieve meningokokkenziekte door serogroep C en, meer recent, serogroep W. Dit leidde tot aanpassing van het vaccinatiebeleid. Recent is het meningokokken ACWY-vaccin opgenomen in het Rijksvaccinatieprogramma voor kinderen van 14 maanden en 14 jaar. Het identificeren van de toename en de evaluatie van vaccinatie is mogelijk door al lang lopende surveillance en door het gebruik van nieuwe methoden zoals WGS voor het identificeren van klonale complexen. Ondanks effectieve vaccinatieprogramma’s komt meningokokkenziekte nog steeds voor en is er blijvend aandacht nodig voor vroege herkenning van deze ernstig verlopende ziekte.

Ook in het artikel over Haemophilus influenzae type b (Hib) presenteren Mirjam Knol en Arie van der Ende gegevens over de al lang lopende surveillance van deze invasieve ziekte. Meer dan 25 jaar geleden is gestart met vaccinatie tegen Hib. De ziekte is sterk teruggedrongen, maar de incidentie blijft nog steeds wat hoger dan in andere Europese landen met af en toe tijdelijke toenames in het aantal ziektegevallen. Een oorzaak voor deze toenames werd niet gevonden. De vaccineffectiviteit bleef hoog. Auteurs wijzen verder op een toename van niet-typbeerbare Haemophilus influenzae vooral bij kwetsbare groepen en ouderen.

Joske Hoes beschrijft de introductie van HPV-vaccinatie voor meisjes tien jaar geleden. De lange duur tussen het oplopen van een HPV-infectie en de ontwikkeling van (voorstadia van) kanker betekent dat vroege indicatoren nodig zijn bij de monitoring: het voorkomen van (persisterende) hoogrisico-HPV-infecties. Daarbij wordt gebruikgemaakt van gevoelige genotyperingsmethoden en wordt vaccineffectiviteit aangetoond tegen (persisterende) hoogrisico-HPV-infecties. De impact op (voorstadia van) baarmoederhalskanker zal zichtbaar worden op het moment dat gevaccineerde cohorten de leeftijd van 30 jaar bereiken en in aanmerking komen voor screening op baarmoederhalskanker (2023). Binnen afzienbare tijd wordt het vaccinatieprogramma uitgebreid naar jongensvaccinatie en wordt de mogelijkheid onderzocht van een inhaalvaccinatie tot 26 jaar.

De auteurs van het laatste artikel, Laura Doornekamp et al., beschrijven de status van ebolavaccins en de behandeling ter bestrijding van deze vaak fataal verlopende infectieziekte, waarvan DR Congo al tien uitbraken doormaakte en waardoor ook West-Afrika werd getroffen. Een positieve ontwikkeling is dat de European Medicines Agency (EMA) inmiddels heeft aanbevolen heeft om een voorwaardelijke marktautorisatie te geven voor het rVSV-ZEBOV-GP-vaccin.

Het thema vaccinaties leeft. Dat blijkt ook wel uit het feit dat na dit tweede goedgevulde themanummer Vaccinaties, ook in het volgende nummer van NTMM (maart 2020) onder andere twee vaccingerelateerde onderwerpen aan bod komen, namelijk over rotavirus- en denguevaccinaties.

We attenderen u verder op het ‘In memoriam’ van de zeer gewaardeerde heer J. Hemmes. Het nummer wordt afgesloten met een review van de serologiecursus in mei jl. en de abstracts van de NVMM-najaarsvergadering van 21 november jl.

Hester de Melker,
afdelingshoofd Epidemiologie en surveillance van het Rijksvaccinatieprogramma RIVM,
gastredacteur, mede namens Gro Vlaspolder en Bert Mulder